EPOKI - BAROK

Nazwa epoki pochodzi z języka portugalskiego i pierwotnie oznaczała rzadką perłę o nieregularnym kształcie.(z por. barocco - "perła o nieregularnym kształcie"). Barok jest epoką w dziejach kultury europejskiej charakteryzującą się rozwojem sztuki dekoracyjnej i zdobniczej.Jego trwanie datuje się od końca XVI wieku do XVIII wieku. Barok obejmował wszystkie przejawy działalności literackiej i artystycznej, a także filozofię i architekturę. U jego podstaw leżał sprzeciw wobec renesansowego klasycyzmu, głęboka religijność, mistycyzm i egzystencjalny niepokój.

W Baroku wykształciły się dwa zasadnicze nurty myślowe: racjonalizm, który zakładał, że mądrość uzyskać można jedynie dzięki potędze umysłu oraz empiryzm, którego z kolei założeniem było poznawanie świata dzięki zmysłom, doświadczeniu, umysł odgrywał tutaj mniejsze znaczenie.

EPOKI - RENESANS

Renesans to epoka w dziejach kultury pomiędzy średniowieczem a barokiem. Trwało od XIV wieku do XVI wieku. W Polsce Odrodzenie trwało od końca XV wieku do końca XVI wieku. Pojęcie renesansu kryje w sobie rzeczywiście "odrodzenie" wszelkiej wiedzy o człowieku jako osobie, o jego osobowości, niepowtarzalności i wyjątkowości. Ogromny nacisk położony jest na to aby człowiek rozwijał istniejące w sobie takie cechy, które świadczą o jego indywidualności szczególnie w doświadczaniu bytu. Renesans chrakteryzuje się nawiązaniem do kultury i literatury antycznej.

EPISTOŁA CZYLI LIST

Powieść epistolarna to powieść pisana w formie listów. Wyróżniamy jej dwa rodzaje: •  powieści, w których listy pisane są przez jedna osobę do jednego adresata ("Cierpienia młodego Wertera"); •  utwory, w których korespondencja prowadzona jest przez parę bohaterów - najczęściej kochanków ("Julia albo Nowa Heloiza" Jeana Jacquesa Rousseau).

SATYRA - PIJAŃSTWO

„Pijaństwo” Ignacego Krasickiego

W satyrze "Pijaństwo" Ignacy Krasicki charakteryzuje i krytykuje tytułową potężną wadę Polaków 

będącą nią po dziś dzień. Wiersz zbudowany jest na zasadzie dialogu dwóch postaci o opozycyjnych poglądach i sposobach życia. Pierwsza postać to zapijaczony szlachcic który każda chwilę życia poświęca na ucztowanie obżarstwo i picie alkoholu. Taki styl życia tłumaczy sobie każda nadarzającą się okazją, zaś towarzystwo sąsiadów wymagało od niego by zostać ugoszczonymi. Taka gościnność najłatwiej wpędzić mogła w pijaństwo. Wtedy też Polak stawał się największym politykiem, zapominał o swoich kompleksach i niedoskonałościach. Zaczynał myśleć o państwie i głosić jego zmiany. Krasicki ten właśnie moment pokazał we wspaniale wykrzywionym zwierciadle:



"Idą zatem dyskursa tonem statystycznym

O miłości ojczyzny, o dobru publicznym,

O wspaniałych projektach, mężnym animuszu;

Kopiem góry dla srebra i złota w Olkuszu,

Odbieramy Inflanty i państwa multańskie,

Liczemy owe sumy neapolitańskie,

Reformujemy państwo, wojny nowe zwodzim,

Tych bijem wstępnym bojem, z tamtymi się godzim".

Druga osoba dialogu to człowiek oświecony mający na pijaństwo całkowicie inny pogląd niż szlachcic - Sarmata. To on przypomina mu, ze człowiek nie może zachowywać się jak zwierze i poświęcać swojego życia wyłącznie na obżarstwo i picie.

"Patrz na człeka, którego ujęła moc trunku,

Człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku".

Ciekawe jest zakończenie tej satyry, Krasicki pokazuje w nim bowiem pewna bezsilność racjonalnego wykładania zła pijaństwa, gdyż Sarmata i tak woli "napić się wódki". Warto tez przyjrzeć się stylowi tej satyry, który to będzie się powtarzał i w kolejnych utworach tym mianem określanych. Jest to więc utwór trzynastozgłoskowy, pisany wierszem ciągłym, nie podzielonym na strofy o parzystym układzie rymów. Warta zaznaczenia jestkompozycja ramowa satyry, wpisana w słowa przywitania się i pożegnania rozmówców, co powoduje iż kompozycja zamyka się w obrębie ich rozmowy. Zakończenie pełne jest smutnego fatalizmu nałogu:

"<Skąd idziesz?" "Ledwo chodzę". "Słabyś?" "I jak jeszcze.

Wszak wiesz, że się ja nigdy zbytecznie nie pieszczę(...)

"Bądź zdrów!" "Gdzież idziesz?" "Napiję się wódki

IGNACY KRASICKI - SATYRY

"DO KRÓLA"

„Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka

Wielbi rząd, czci króla, lecz sądzi człowieka…”

Autor używając tego stwierdzenia chce nam uświadomić, że bez względu na piastowany urząd, satyra może ocenić charakter każdego. Ignacy Krasicki w swoim utworze „Do Króla” opisuje sposób, w jaki polska szlachta krytykuje Stanisław Augusta Poniatowskiego. Twierdzi, że król nie powinien zasiąść na tronie polskim, gdyż nie wywodził się z rodu królewskiego. Szlachta zazdrości mu tytułów „najjaśniejszy Panie” i tak rozległej, bardzo wpływowej władzy. Uważa, iż jest on za młody i niedoświadczony do rządzenia krajem; nie może znieść autorytetu jakim się cieszy. Nienawidzi sposobu w jaki traktuje swoim poddanych, zyskując ich poparcie - przeprowadzając istotne reformy. Jednak jest jedna poważna wada.

„Żaden się naród księgą w moc nie przysposobił:

Mądry przedysputował, ale głupi pobił.” - w tym wersie nawiązuje do wydarzeń historycznych- zaborów, które uniemożliwiły rozwój militarny Polski.

Mimo, iż satyra ma ośmieszać i kpić z króla, tak naprawdę wychwala jego zalety i opisuje te pozytywne cechy władcy kraju znajdującego się pod zaborami.

SENTYMENTALIZM

Sentymentalizm był zjawiskiem obyczajowym i literackim związanym ze zwiększaniem się roli, jaką w ludzkich myślach i działaniach zaczęto przypisywać uczuciom. Nazwę tego prądu wywodzi się od tytułu powieść L. Sterne’a Podróż sentymentalna, a jego początki wiąże z filozofią i twórczością J.J. Rousseau i sytuuje się około połowy XVIII stulecia. Najważniejszą cechą sentymentalizmu było akcentowanie znaczenia, jakie w procesie poznawania rzeczywistości i samego człowieka przypada uczuciom. Opierano się tu na poglądach J. Locke’a i D. Hume’a.

CIERPIENIA MŁODEGO WERTERA

Powieść Cierpienia młodego Wertera (oryginalny tytuł Die Leiden des jungen Werthers) to jedno z najsłynniejszych dzieł w historii światowej literatury. Był to pierwszy utwór Goethego. Po raz pierwszy powieść została opublikowana w 1774 roku. Można powiedzieć, że ukazała się w najlepszym dla siebie momencie. Cierpienia młodego Wertera z miejsca stały się wielkim sukcesem, przynosząc jednocześnie rozgłos dla całego nurtu literackiego zwanego Sturm und Drang (burza i niepokój). 
Cierpienia młodego Wertera poruszają wiele tematów. Przede wszystkim jest to opowieść o nieszczęśliwej miłości. Główny bohater zakochał się bez pamięci w kobiecie, która obiecała swoją rękę innemu mężczyźnie. Werter zdawał sobie sprawę, że nigdy nie będzie miał Lotty dla siebie, ponieważ cenił i szanował Alberta. Nie chciał wkraczać między przyjaciela a jego narzeczoną. Wszelkie konwenanse, nakazy moralne i etyczne, obyczajność związały Werterowi ręce, przynajmniej on tak twierdził, i nie pozostało mu nic innego jak cierpień wielkie katusze wewnętrzne. 
Powieść mówi nie tylko o cierpieniu, ale również o szczęściu i relacjach między tymi skrajnościami. Werter ma wiele do powiedzenie na ten temat. W swoich listach często wspomina, że jak tylko udało mu się osiągnąć szczęście, za rogiem czyhała na niego rozpacz. W liście z 18 sierpnia 1771 roku bohater napisał: O, czemuż tak się dziać musi, że to, co stanowi szczęście człowieka, przemienia się w krynicę jego niedoli?
Dla Wertera każdy przejaw szczęścia był okazją do narzekań, ponieważ obawiał się, ze niesie on za sobą rozpacz. Co więcej, główny bohater był przekonany, że jego przeznaczeniem jest szerzenie nieszczęścia wśród bliskich mu osób. Nawet Wilhelm cierpi przez niego, ponieważ był jedyną osobą, której Werter mógł o swoim bólu powiedzieć. 

Powieść porusza również problem rodziny. Werter miał wiele do zarzucenia swojej matce, lecz nigdy nie zrobił tego wprost w żadnym z listów. Nigdy nie kontaktował się z nią bezpośrednio, zawsze jego łącznikiem w kontaktach z matką był Wilhelm. Werter nie miał prawdziwej, kochającej rodziny. W jego poczynaniach widać, że uporczywie poszukuje kogoś, kto by go pokochał. Gdy natknął się na Lottę wiedział, iż znalazł to, czego szukał. Kobieta pomagała owdowiałemu ojcu w prowadzeniu domu i opiece nad licznym rodzeństwem. W rodzinie Lotty Werter widział to, czego nie doświadczył we własnym domu: miłość, ciepło i idealną matkę (chociaż bohaterka nią nie była). 

EPIGRAMAT

Epigramat - z greckiego epígramma - napis, zwłaszcza napis na grobowcu, pomniku, wspomnienie wielkich ludzi lub ważnego wypadku. Główną zaletą takich drobnych poematów była ich zwięzłość i treściwość. W starożytnej literaturze rzymskiej genialnym twórca blisko 1200 epigramatów był Marcjalis. U nas pisali epigramaty: Mikołaj Rej i Jan Kochanowski w wieku XVI, Wacław Potocki w wieku XVII, Ignacy Krasicki i Tomasz Kajetan Węgierski w w XVIII, Ignacy Legatowicz w wieku XIX. Oczywiście wymieniamy tylko autorów najgłośniejszych, bo wszystkich tylu było, że wyliczyć ich tu niepodobna. Jako wzór polskich epigramatów podajemy poniżej kilka. Odmianą epigramatu jest fraszka.

LEKTURY OBOWIĄZUJĄCE DO MATURY

. LITERATURA POLSKA

− Bogurodzica szerszy kontekst poezji średniowiecznej

− Jan Kochanowski – fraszki, pieśni i treny (wybór)

− Jan Andrzej Morsztyn – wybór wierszy

− Daniel Naborowski – wybór wierszy

− Wacław Potocki – wybór wierszy

− Ignacy Krasicki – bajki, satyry (wybór), Hymn do miłości ojczyzny

− Adam Mickiewicz – Romantyczność

− Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

− Adam Mickiewicz Dziady cz. III

− Juliusz Słowacki Kordian: akt I, akt II, akt III sc. 5 i 6

− Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia: część I, część III (scena w obozie rewolucji), część IV (scena w obozie arystokracji i scena finałowa)

− Adam Mickiewicz – wybór wierszy

− Juliusz Słowacki – wybór wierszy

− Cyprian Kamil Norwid – wybór wierszy

− Bolesław Prus Lalka

− Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem – fragmenty z tomu III: rozmowa Andrzejowej Korczyńskiej z synem, rozmowa Benedykta Korczyńskiego z synem

− Eliza Orzeszkowa Gloria victis

− Maria Konopnicka Mendel Gdański

− Bolesław Prus Kamizelka

− Henryk Sienkiewicz Potop

− Kazimierz Przerwa-Tetmajer – wybór wierszy

− Jan Kasprowicz – wybór wierszy

− Leopold Staff – wybór wierszy z różnych epok

− Stanisław Wyspiański Wesele

− Władysław Stanisław Reymont Chłopi (t. I)

− Stefan Żeromski Ludzie bezdomni

− Stefan Żeromski Przedwiośnie

− Witold Gombrowicz Ferdydurke – rozdz. II, III, VI, VII, VIII, IX, X, XII, XIV

− Zofia Nałkowska Granica

− Tadeusz Borowski Pożegnanie z Marią (Pożegnanie z Marią, U nas, w Auschwitzu ..., Proszę państwa do gazu, Bitwa pod Grunwaldem)

− Gustaw Herling-Grudziński Inny świat

− Bolesław Leśmian – wybór wierszy

− Julian Tuwim – wybór wierszy

− Maria Pawlikowska-Jasnorzewska – wybór wierszy

− Czesław Miłosz – wybór wierszy

− Krzysztof Kamil Baczyński – wybór wierszy

− Tadeusz Różewicz – wybór wierszy

− Zbigniew Herbert – wybór wierszy

− Miron Białoszewski – wybór wierszy

− Wisława Szymborska – wybór wierszy

− Stanisław Barańczak – wybór wierszy

− Jan Twardowski – wybór wierszy

− Sławomir Mrożek Tango

− Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem

Uwaga ważne: wymagana będzie także znajomość kontekstów biblijnych, antycznych i innych.

II. LITERATURA POWSZECHNA

− Sofokles Król Edyp

− Horacy – wybór pieśni

− William Szekspir Makbet

− Molier Świętoszek

− Jan Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera

− Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara

− Joseph Conrad Jądro ciemności

− Albert Camus Dżuma

Przy zdawaniu Matury na poziomie rozszerzonym obowiązują te same lektury co na poziomie podstawowym i do tego dodatkowo następujące lektury:

I. LITERATURA POLSKA

− Jan Kochanowski Treny

− Juliusz Słowacki Kordian

− Witold Gombrowicz Trans‐Atlantyk

− Maria Kuncewiczowa Cudzoziemka

− Stanisław Ignacy Witkiewicz Szewcy

II. LITERATURA POWSZECHNA

− Dante Boska Komedia – fragmenty Piekła

− Jan Wolfgang Goethe Faust – część I: fragmenty sceny w pracowni (rozmyślania Fausta o sobie i swoim życiu, rozmowa z Mefistofelesem)

− Franz Kafka Proces

− Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata

ŚRODKI STYLISTYCZNE

Apostrofa – (gr. apostrophé – zwrot) – składniowa figura retoryczna, charakteryzująca się bezpośrednim zwrotem do osoby, bóstwa, idei, wydarzenia, pojęcia lub przedmiotu (dochodzi wówczas do personifikacji adresata wypowiedzi). Dominuje styl podniosły, czasami patetyczny. Apostrofa zazwyczaj jest skierowana do osób, przedmiotów, zjawisk itd., które nie pełnią roli tematu utworu. Dzięki temu można ją wyraźnie wyodrębnić z tekstu.

Pierwsze znane apostrofy wywodzą się z twórczości Homera, później pojawiały się w wierszowanej epice. W okresie średniowiecza apostrofy stosowano praktycznie we wszystkich utworach, niezależnie od gatunku. W XIX wieku zaistniała także w liryce. W Odzie do młodości Mickiewicza bezpośredni zwrot do młodości wystąpił aż czterokrotnie. W Beniowskim Słowackiego apostrofa sygnalizowała rozpoczęcie dygresji.

W mowie potocznej apostrofa to każda część zdania rozpoczynająca się wołaczem lub mianownikiem w funkcji wołacza. Bywa wykorzystywana w mowach okolicznościowych, przemówieniach itd.

FAUSTYZM

Faustyzm jest to poszukiwanie sensu istnienia, poczucie nienasycenia życiem, pogoń za nowym, walka z samym sobą, walka dobra ze złem.

WELTSCHMERZ

Weltschmerz - z niem. ból świata, istnienia. Określenie, które pojawiło się w IX wieku na oznaczenie bólu związane z ludzką egzystencją skazaną na przemijanie. Życiu towarzyszy smutek, przemijanie, rozgoryczenie, bierność, apatia.

EPOKI - POZYTYWIZM

POZYTYWIZM wywodził się z nurtu filozoficznego oświecenia, który przeciwstawiał się metafizyce, a więc wszelkim teoriom idealistycznym, nienaukowym, trudno przyswajalnym przez umysł ludzki, a budował wiedzę o świecie na badaniu faktów dostępnych rozumowi i sprawdzalnych empirycznie. pozytywizmu w Europie przypada na lata czterdzieste - siedemdziesiąte XIX w. Za datę początkową pozytywizmu w Polsce uznaje się rok 1863. Rok ten znamienny jest z tego względu, że był to rok wybuchu i upadku powstania styczniowego Za granicę końcową można uznać w przybliżeniu ostatnie lata XIX w., kiedy pojawiają się kolejne, nowe założenia programowe w literaturze i sztuce.

Archaizm

Archaizm, wyraz, forma wyrazu, konstrukcja składniowa, które wyszły z użycia i obecnie są przestarzałe. W literaturze pięknej stosowany w celach stylizacji (archaizacja) lub wzmocnienia ekspresji. Także zjawisko fonetyczne, zachowane np. w gwarach góralskich.

EPOKI - MŁODA POLSKA

Nazwa pochodzi jeszcze z czasów starożytnych. Odnosi się do terminu jakim określano język rzymski , a mianowicie "Lingua romana". Od drugiego członu tej nazwy pochodzi określenie "romans". Nazwę tę przyporządkowano utworom, których tematyka zajmowała się uczuciem i miłosnymi perypetiami oraz tekstom ukazującym historie dzielnych rycerzy.

Romantyzm obejmuję czasy od XVIII do XIX wieku, kiedy to przypada okres "Wiosny Ludów".

Daty wyznaczające początek i koniec romantyzmu w Europie i Polsce:

Europa:

• Początek: 1789r. - Wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej
• Koniec: 1848 r. - Wiosna Ludów

Polska:

• Początek: 1822 r. - wydanie przez Mickiewicza zbiorku poetyckiego pt. "Ballady i romanse", który stanowił manifest i propozycje nowej literatury.
• Koniec: 1864 r. - upadek powstania styczniowego, zamykającego serię powstań narodowych.

EPOKI - ROMANTYZM

Nazwa pochodzi jeszcze z czasów starożytnych. Odnosi się do terminu jakim określano język rzymski , a mianowicie "Lingua romana". Od drugiego członu tej nazwy pochodzi określenie "romans". Nazwę tę przyporządkowano utworom, których tematyka zajmowała się uczuciem i miłosnymi perypetiami oraz tekstom ukazującym historie dzielnych rycerzy.

Romantyzm obejmuję czasy od XVIII do XIX wieku, kiedy to przypada okres "Wiosny Ludów".

Daty wyznaczające początek i koniec romantyzmu w Europie i Polsce:

Europa:

• Początek: 1789r. - Wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej
• Koniec: 1848 r. - Wiosna Ludów

Polska:

• Początek: 1822 r. - wydanie przez Mickiewicza zbiorku poetyckiego pt. "Ballady i romanse", który stanowił manifest i propozycje nowej literatury.
• Koniec: 1864 r. - upadek powstania styczniowego, zamykającego serię powstań narodowych.

EPOKI - OŚWIECENIE

Oświecenie jest pierwszą epoką w nowożytności, która jest w pełni świadomą swego istnienia. Określano ją jako: "wiek rozumu" (w Anglii), "wiek filozofów" (we Francji) lub wiek "oświecony". Szczególną wagę przywiązywano do potęgi rozumu, które jest światłem rozjaśniającym drogę poznania prawdy. Zarówno pod kątem społecznym, jak i politycznym krytykowano istniejąca rzeczywistość i wyrażano ogromną wolę wyzwolenia człowieka z feudalizmu, krępującego jego myśli, hamującego rozwój nauki i oświaty. Oświeceni szukali nowego porządku nawiązując się do nauk eksperymentalnych, m. in. fizyki Newtona, rozmawiali o istocie natury i społeczeństwa.

Ramy czasowe

Europa:

Początek: XVII wieku
Koniec: to lata 70 XVIII wieku.

Polska:

Początek XVIII wieku
Koniec to rok 1822, czyli wydanie przez Mickiewicza "Ballad i romansów".

Okres oświecenia w Polsce dzielimy na trzy fazy:

• wczesną - od lat 40. XVII wieku do roku 1764;
• dojrzałą (czasy stanisławowskie) - lata 1764 -1795;
• schyłkową (czasy postanisławowskie) - lata 1795-1822

ZROZUMIEĆ TEKST - ZROZUMIEĆ CZŁOWIEKA

Zrozumieć tekst - zrozumieć człowieka. Starożytność - średniowiecze to pierwsza część podręcznika do języka polskiego dla klasy pierwszej liceum i technikum. Książka zawiera treści nauczania w zakresie podstawowym i rozszerzonym. Materiał nauczania został podzielony na 70 tematów odpowiadających jednostkom lekcyjnym (gotowe pomysły na lekcje), co ułatwi pracę i nauczycielowi prowadzącemu lekcję, i uczniowi przygotowującemu się w domu. Książka łączy w sobie cechy podręcznika do literatury i nauki o języku, antologii tekstów i zeszytu ćwiczeń. Autorzy, gwarantujący najwyższy poziom merytoryczny i dydaktyczny podręcznika, godzą tradycyjne metody nauczania z nowoczesnym podejściem. Układ treści jest chronologiczny, jednak każda z lekcji skupia się na tekście - nie tylko literackim, ale też naukowym bądź tekście kultury. Uczeń poznaje narzędzia do odczytywania sensów niesionych przez teksty i odnajdywania tych znaczeń w szerszych kontekstach literackich i kulturowych. Zaletą podręcznika jest przejrzystość treści i oznaczeń, poruszanie się po nim ułatwia indeks pojęć. Atrakcyjnej szacie graficznej towarzyszą duże, starannie dobrane i opatrzone poleceniami reprodukcje dzieł sztuki. Trudniejsze językowo teksty opatrzone zostały przypisami. By dać uczniowi wskazówki, jak odczytywać różne rodzaje tekstów, niektóre z nich poddane zostały wzorcowej analizie i interpretacji. Podręcznik zawiera lekcje i bloki o charakterze praktycznym - przygotowujące do matury, dające propozycje tematów maturalnych, instruujące, jak pisać wypracowanie i tworzyć prezentację. Na końcu książki zamieszczono bibliografię do każdej z epok.

EPOKI

Średniowiecze to epoka, której nazwa pochodzi z łaciny (media aetas, medium aevum) i oznacza "wiek średni". Została ona nadana przez papieża Giovanniego de Bussisako w XV wieku, jako określenie epoki oddzielającej starożytność od renesansu. Jednocześnie średniowiecze uznano za okres upadku kultury antycznej, a więc nazwa "wiek średni" dotyczy także oceny średniowiecza jako czasów upadku kultury wysokiej. Jednoznacznie negatywna ocena panowała aż do XIX wieku. Dziś traktujemy ten okres jako istotne podwaliny pod rodzącą się literaturę narodową.

Średniowiecze trwało w Europie od V do XV wieku, daty graniczne wyznaczające jego początek i koniec to:

W Europie:

Początek:

• 313r. - zgoda na wyznawanie chrześcijaństwa udzielona przez Konstantyna Wielkiego
• 476r. - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego

Koniec:

• 1450 r. - wynalezienie druku przez Johanesa Gutenberga
• 1453 r. - upadek Konstantynopola
• 1492 r. - okrycie Ameryki w przez Krzysztofa Kolumba

W Polsce:

Początek:

• 966 r. - przyjęcie chrztu przez Mieszka I

Koniec:

• 1474 r. - w Polsce ukazuje się pierwszy druk